Voor de eeuwigheid ontsloten – funerair erfgoedobject in de kijker
Dodenplank: Heden ik – morgen gij
Begrafenisondernemer Vanmechelen
Wie afkomstig is uit Sint-Truiden, zal wellicht vertrouwd zijn met de houten borden met het opschrift ‘Heden Ik, Morgen Gij’ die begrafenisondernemer Vanmechelen uitstalt bij een uitvaart. Wat je misschien nog niet wist, is dat dit gebruik eeuwen teruggaat. De zogenaamde dodenplank (ook wel dodenbord of lijkbord genoemd) kreeg in de loop van de tijd verschillende functies.
Opbaarplank
Oorspronkelijk werden de planken gebruikt als opbaarplank. De overledene werd op de plank gelegd en hierop – gewikkeld in een lijkwade – naar het graf gedragen. Men liet hem of haar van deze plank in het graf glijden. Meestal werd de plank mee begraven, ofwel onder de dode, ofwel over de dode heen als een soort afdekking. Eens het gebruik van doodskisten werd ingevoerd, rond 1700, werd de plank waarop de dode was opgebaard in de kist gelegd.
Gedenkplank of in memoriam plank
Toen de plank niet meer als opbaarplank werd gebruikt, ontwikkelde zich de gewoonte om de plank als herinnering aan de dode op te stellen, op het graf zelf, of langs de weg tussen de kerk en de begraafplaats.
Aankondigingsbord
Naast opbaarplank, transportmiddel en gedenkplank, hadden de dodenplanken ook de functie van aankondigingsbord. Reeds in de 16e eeuw werden de planken voor het huis opgesteld waar een bewoner was overleden. Zo wisten voorbijgangers dat er in dat huis een dode lag opgebaard die respect verdiende, en waarvoor je een gebed kon doen. De dodenborden hadden zo als het ware dezelfde functie als rouwbrieven. Volgens de overlevering was het in Sint-Truiden gebruikelijk om de plank links te plaatsen wanneer een man des huizes was overleden, en rechts wanneer een vrouw was heengegaan.
Vormgeving
De planken waren meestal zwartgeverfd en versierd met symbolische afbeeldingen zoals een schedel, knekels, een klok of een zandloper, een gedoofde kaars, en eventueel voorzien van korte teksten. Op deze zwarte dodenplank zien we Christus aan het kruis genageld, met een kandelaar met kaars aan weerszijden van zijn voeten. Daaronder zien we in het midden een afbeelding van een zandloper (‘de tijd is om’), met links en rechts een zeis (de dood is een grote maaier en treft iedereen, alle vlees is gras). Bovenaan lezen we de tekst INRI (Iesus Nazarenus, Rex Iudaeorum = Jezus van Nazareth, koning der Joden). Onderaan staat het veelzeggende opschrift ‘Heden Ik, Morgen Gij’.
Plaatselijk fenomeen
Dodenplanken kwamen vooral voor in Vlaams en Nederlands Limburg, alsook in de aanpalende Duitse gebieden. Na de Tweede Wereldoorlog kwamen ze in onbruik. Het is dus best uitzonderlijk dat je dit stukje funerair erfgoed nog kan bewonderen bij begrafenissen Vanmechelen uit Sint-Truiden die deze dodenplank nog uitstalt ter decoratie.
Bronnen
- Atelier Terre Aarde, Thema 72-Hout4: Dodenplanken. Totenbretter, Dodenpalen & Seelenbretter, Smartlatten (www.atelier-terreaarde.nl
- Historiehuis, Roermond (dodenbord, collectie)
- Nederlands Openluchtmuseum, Arnhem (dodenplank, collectie)
